Op 14 december presenteren we het Jaarboek met de beste stedenbouw- en landschapsarchitectuurprojecten van 2024. Dit keer in Ede, dat geselecteerd is met de langjarige transformatie van de oostflank. Daar verrees een nieuw station en zijn voormalige kazerneterreinen en de oude Enkafabriek omgetoverd tot hedendaagse stadswijken.

Voor de zomer stuurde toenmalig minister Hugo de Jonge een concept van zijn Nota Ruimte naar de Tweede Kamer. Het document maakt de geesten rijp voor verandering, al is het de vraag of het nieuwe kabinet dat ook zo ziet. We vroegen drie experts hoe het nu verder moet.

Tekst Mark Hendriks

‘Het is goed dat deze nota openingen laat ’

Martha Bakker, hoogleraar Landgebruiksplanning, Wageningen University

‘Deze nota is veelomvattender dan zijn voorgangers. Zo ben ik blij met de aandacht voor de samenhang tussen landbouw en natuur. Waar het ministerie van Landbouw dat nog weleens nalaat, breekt deze nota een lans voor natuurbelangen. Ook ben ik blij met de prominente rol voor het bodem- en watersysteem, al moeten we de sturende rol niet te letterlijk nemen. Het gaat niet alleen om niet bouwen op slappe bodems of geen veeteelt in natte gebieden. Het gaat ook om het voorkomen dat intensieve landbouw naast kwetsbare natuur zit. De hoofdboodschap is – en dit lees ik ook wel terug – dat we problemen niet alleen met technische maatregelen kunnen oplossen. Het gaat om het maken van verstandige en duurzame keuzes.

Hoogleraar milieu en duurzaamheid Joyeeta Gupta groeide op in India waar elk dorp een waterreservoir had voor gemeenschappelijk gebruik. Met gasthoofdredacteur Henk Ovink sprak ze over hoe we beter voor het water kunnen zorgen, en hoe het eerlijker valt te verdelen. ‘De beschikbare hoeveelheid zou de productiecapaciteit moeten bepalen.’

Tekst Mark Hendriks

Foto's Richard Koek

Als ze goed en wel zitten, begint gasthoofdredacteur Henk Ovink over een toneelstuk dat hij de avond ervoor zag. Het schouwspel ging over de ramp met de Londense Grenfelltoren, waarbij 72 doden en 77 gewonden vielen. En dan vooral over hoe dit kon gebeuren. ‘Een Amerikaanse producent van uiterst brandbaar gevelmateriaal kan dit in het Verenigd Koninkrijk verkopen omdat de regulering er ronduit slecht is’, zegt Ovink. ‘Waarom? Omdat de Britse overheid een broertje dood heeft aan regels en zo’n fabrikant uit is op een makkelijke verkoop. Dit staat allang op papier, maar die rapporten worden niet openbaar gemaakt.’ 

De vraag naar schoon water groeit en tegelijkertijd raakt de wereldwijde voorraad uitgeput en vervuild. Alleen collectieve actie kan het tij keren, meent gasthoofdredacteur Henk Ovink. Volgens de voormalig watergezant is nieuw rentmeesterschap nodig, en moeten

we zoet water niet alleen zien als een mensenrecht, maar ook als bondgenoot in de aanpak van actuele opgaven. Stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten hebben hierin een sleutelrol. Zij zijn in staat om het noodzakelijke herstel van de mondiale watercyclus te vertalen naar alternatieve ruimtelijke inrichtingen. ‘De toekomst aanpakken en aan het verleden ontsnappen – met ontwerp kunnen we dat.’

Tekst Henk Ovink

Foto's Cynthia van Elk

Wat is er mooier dan water? We hebben het voor bijna alles nodig, en het is overal. In onze grond, lucht, rivieren, beken en stroompjes. In de meren en zeeën, in de wolken, regens, gletsjers, het ijs van de polen, planten, bomen en moerassen. Het is niet altijd zichtbaar, maar het is er wel altijd. En dat is maar goed ook, want zonder water houdt alles op; dan stopt het leven, onze samenleving en onze economie. En niet alleen de beschikbaarheid van water is cruciaal, ook de kwaliteit ervan. Van vies water word je ziek en ga je dood. Kortom, water is nodig voor alles wat we doen en ambiëren.

Wij rekenen op water, maar water rekent ook op ons. We moeten er zorgvuldig mee omgaan, en we moeten alle schakels in het watersysteem koesteren. Maar door- dat we de wereldwijde voorraad aan schoon en zoet water uitputten en vervuilen, ondermijnen we alles wat we willen bereiken. Sterker nog, door de aantasting van de watercyclus versnellen we klimaatverandering, de afbraak van de natuur, de vervuiling van onze leefomgeving en de maatschappelijke ongelijkheid.

Afgelopen vrijdag overleed schrijver en vertaler Willem van Toorn. Jarenlang was hij columnist voor Blauwe Kamer. Op de laatste pagina deelde hij met scherpe pen zijn beschouwingen op, en vooral zijn zorgen over de ruimtelijke inrichting van steden en landschappen.

Het landschap, en met name de teloorgang ervan, was een terugkerend thema in zijn oeuvre.  In de jaren 80 en 90 schreef hij veel over de dijkverzwaringen in de Betuwe, niet toevallig het landschap van zijn jeugd en waar zijn autobiografische debuut zich afspeelde. In het in 2007 verschenen boek Projekt Nederland hekelt Van Toorn de ongebreidelde verstedelijking. De bouw van talloze shopping centers, recreatieparken, woonwijken, 'nieuwe landgoederen' en bedrijventerreinen - leidt dit alles, zo vroeg hij zich af, tot landschappen die we echt willen? Het boekje, dat Van Toorn maakte met fotograaf Theo Baart, was een poging om het debat over de schaarse ruimte in een stroomversnelling te brengen.

Zijn laatste column voor Blauwe Kamer uit 2015 ging ook over Theo Baart, de fotograaf met wie van Toorn graag door het land trok. De schrijver kon genieten van de wijze waarop Baart het kijken naar het Hollandse landschap tot kunst had verheven. Want kijken naar landschappen, zo schreef Van Toorn, lijkt lang niet aan iedereen besteed. Onbegrijpelijk, vond ie dat. Alsof mensen hun omgeving, stad of platteland, gebruiken zoals je je bedient van een wegwerpartikel waar je geen enkele relatie mee ontwikkelt. Terwijl je gevoel voor plekken en betekenis opdoet doordat iets of iemand je leert kijken. Voor Van Toorn was dat zijn vader die tijdens fietstochtjes door het rivierengebied bij een dijk, populier of uiteraard uitriep: 'Hier fiets je zo de hemel in.'

Willem van Toorn werd 88 jaar. Een dag voor zijn overlijden zouden zijn laatste werken worden gepresenteerd, een vertaling van brieven van Franz Kafka onder de titel Ik moet u zo ontzettend veel schrijven, en een boek over Kafka, Kafka voor beginners.

Een aantal bomen bij elkaar, is niet meteen bos, zegt landschapsarchitect en kunstenaar Anna Maria Fink. We moeten ons meer bezighouden met het wordingsproces. ‘Met ons blote oog zien we misschien niets, maar ondertussen verandert er van alles.’

Tekst Djuna Spreksel

Foto Nadine van den Berg

Landschapsarchitect Anna Maria Fink houdt met twee handen een zaag vast. Ze staat voor een boom en probeert te bedenken waar ze het apparaat in de stam moet plaatsen, om het omzagen zo gemakkelijk mogelijk te laten verlopen. Zodra ze het harde geluid van de zaag hoort, probeert ze de kleine boom zo snel mogelijk om te zagen en in stukken te verdelen. Zo duurt het niet te lang, zowel voor haarzelf als voor de boom. Ze voelt de robuuste kracht van de stam, ziet het beetje licht dat binnenvalt zodra de kroon van de boom dat niet langer verhindert, en telt zijn jaarringen.

Een volledig verwoeste hoofdstraat in Marioepol. Foto: Municipal Commercial Enterprise of Mariupol City

De oorlog in Oekraïne is in volle gang. Toch wordt nu al nagedacht over de wederopbouw van het land. Om tijdig tot een samenhangende visie te komen, maar ook om de Oekraïners hoop en perspectief te bieden. ‘Zo weten mensen dat ze niet vergeten worden.’

Door: Eva Vroom

De beelden van de hevige strijd om Marioepol en de Azovstalfabriek gingen de hele wereld over. De industriestad bevond zich in een periode van snelle ontwikkeling, toen de oorlog hier een bruut einde aan maakte en 90 procent van de gebouwde infrastructuur verwoestte. Stedenbouwkundige Fulco Treffers werkt al sinds 2015 in Oekraïne en kent Marioepol als zijn broekzak. ‘Ik had net besloten om er een huis te kopen, toen de oorlog uitbrak’, vertelt hij. ‘Toen het stadsbestuur in ballingschap me vroeg om een visie voor de wederopbouw te ontwikkelen, twijfelde ik geen moment. Met een bevriende Oekraïense architect richtten we  Ro3kvit op.’ Deze urban coalition for Ukraine is inmiddels uitgegroeid tot een internationale organisatie van circa 125 specialisten, waarvan twee derde afkomstig is uit Oekraïne. 

De door Lola ontworpen entree van een stadstuin op een voormalige begraafplaats in Bilbao.

Door: Mark Hendriks

Onlangs was ik bij het graf van mijn vader op de begraafplaats aan de Bredaseweg in Tilburg. Het is een toonbeeld van de klassieke laatste rustplaats: gietijzeren hekken als entree en hoge muren met op de hoeken heiligenbeelden. Op het terrein zelf leiden klinkerpaden de bezoekers langs buxushagen, oude tombes en grote stenen zerken. Van de stad rondom is weinig te merken. Ergens is dat fijn, want de stilte geeft ruimte aan verdriet, overpeinzing en verwerking. Tegelijkertijd maakt het de plek kil en afstandelijk. Als ik vertrek vraag ik me af of de begraafplaats aan betekenis zou winnen als het een toegankelijk park zou zijn, met grote boomgroepen en gazons, en fiets- en looproutes voor de scholieren van het naastgelegen lyceum.

JANDIRK HOEKSTRA (1953-2024)

Foto Hans van der Meer/H+N+S Landschapsarchitecten

Op 1 februari 2024 overleed landschapsarchitect en musicus Jandirk Hoekstra aan een hartstilstand. Tijdens zijn uitvaart was er een recent filmpje te zien van hem in de Alpen tijdens een wandeltocht met dochter Hannah. Je zag hem in de wei zitten en hoe een paardje achter zijn rug nieuwsgierig kwam snuffelen. Jandirk liet het een beetje verwonderd en na een korte aarzeling toe, vond het duidelijk grappig. Typisch Jandirk. Een open mind voor van alles en nog wat. Misschien nog wel nieuwsgieriger dan het paardje.

Door Harry Harsema en Eric Luiten

Het kantoor van landschapsarchitect Robbert de Koning zit in een oud dijkmagazijn langs de Nederrijn.

In de eerste editie van het Blauwe Kamer e-zine aandacht voor hoe de landschapsarchitecten en hydrologen van Arcadis het landschap rondom de Baakse Beek 'klimaatrobuust' maken. Verder nemen we een kijkje bij het ontwerpbureau van landschapsarchitect Robbert de Koning in een oud dijkmagazijn en bezoeken we de vernieuwde openbare ruimte in de Antwerpse Kievitwijk. Verder een gesprek met architectuurhistoricus Kirsten Schipper over de voornaamste bevindingen uit haar promotieonderzoek naar 30 jaar Nederlands architectuurbeleid. Tipje van de sluier: doordat we architectuur sinds 2010 met een economische bril bekijken, is de vrije denkruimte uit het vakgebied verdwenen.

MARTIJN HORST EN PETER HERMENS, WINNAARS VAN DE EO WIJERSPRIJS

Met hun ‘aardkundig fundamentalisme’ pleiten landschapsarchitect Peter Hermens en erfgoedspecialist Martijn Horst voor een nieuwe, bijna religieuze manier om weer verbonden te raken met het landschap. Dat ze er de Eo Wijersprijsvraag mee wonnen, is een mooie erkenning. ‘Je bent niet langer een roepende in de woestijn.’

Tekst Eva Vroom

Foto's Christiaan Krouwels

Beeld uit de studie door Rem Koolhaas en Kees Christiaanse naar agro-industrie in de Haarlemmermeer, als onderdeel van de manifestatie Nederland Nu Als Ontwerp. Nu te zien op de tentoonstelling Nederland op de tekentafel.

Voor de kerst verscheen het laatste e-zine van 2023. Hierin aandacht voor de herontwikkeling van de oude scheepswerf in Vlissingen en de aanleg van een gigantisch stadspark in de Tanzaniaanse hoofdstad Dar es Salaam. Plus boekentips van Maarten Ettema en een blik op de tentoonstelling Nederland op de tekentafel die nu te zien is in Het Nieuwe Instituut.

Deze expositie gaat over de rijke traditie van het ruimtelijk ontwerp, over hoe ontwerpers door de jaren heen omgingen met de opgaven van hun tijd, de oplossingen die ze zagen, en hun wereldbeelden. Opvallend genoeg blijken de opgaven in de plannen die te zien zijn hetzelfde als nu: bevolkingsgroei, milieu, energievoorziening en wonen. Maar de houding waarmee ontwerpers de vraagstukken te lijf gingen is wel degelijk anders. De maakbaarheidsgedachte viert in veel plannen hoogtij, net als een oneindig vertrouwen in de technologie. Maar bovenal gloort in elke tekening optimisme, een onuitputtelijk geloof dat het in 2050 wel goedkomt.

Foto's Christiaan Krouwels

In de mooie, oude Burgerzaal van het stadhuis in Deventer presenteerden we afgelopen zaterdag het Blauwe Kamer Jaarboek 2023. Eerste exemplaren werden door selectiecommissievoorzitter Esther Agricola uitgereikt aan wethouder Thomas Walder, Gido ten Dolle van Mooi Nederland en de voorzitters van de BNSP en NVTL Eric van der Kooij en Joeri de Bekker.

Beeld uit het winnende project van Diederik Vane: Het Zeeuws Parlement.

De novembereditie van het Blauwe Kamer e-zine staat volledig in het teken van de KuiperCompagons Graduation Awards die tijdens een feestelijke en drukbezochte bijeenkomst bij de Rotterdamse Academie van Bouwkunst op 16 november zijn uitgereikt. Bij de bachelorprojecten ging de eerste prijs naar landschapsontwerper Rixt Meeuwissen van Van Hall Larenstein. Bij de masters viel Diederik Vane van de Rotterdamse academie in de prijzen.

De jury ziet in de afstudeerprojecten twee benaderingen terug. Enerzijds afstudeerders die een bijdrage leveren aan de ‘puzzel’ van grote opgaven en transities die we in samenhang moeten oplossen. Anderzijds afstudeerders die hun fascinatie volgens en hun verbeeldingskracht inzetten om tot concrete ontwerpinterventies te komen, zeg maar tastbare plekken ‘waar je heen zou kunnen’. Beide richtingen zijn waardevol, meent de jury. Het is goed als ruimtelijk ontwerpers ons helpen om grip te krijgen op de complexiteit van maatschappelijke vraagstukken, en ons denkrichtingen bieden om ze op te lossen. Maar het is ook van belang dat ontwerpers ons laten zien hoe dat op concrete plekken uitpakt. Oftewel hoe combineer je idealisme en strategisch denken met vakman- en vakvrouwschap?

Alle 34 afstudeerprojecten zijn te zien in ons septembernummer.

De wijk Harlem in New York City is het duistere decor van een verhaal dat zich afspeelt in de tijd dat Vietnamveteranen zijn teruggekeerd in de stad. De misdaad tiert er welig. De stad waarin detective Alack Sinner leeft en probeert zijn werk te doen, is vol gevaren. Het beeld van de stad is hiermee volledig in overeenstemming. En zo zijn de prenten van José Muňoz neergezet in ruwe, maar rake lijnen en bieden ze een beklemmend perspectief op het stedelijk leven in Harlem.

Door Rob van der Bijl

De winnaars van de KuiperCompagnons Graduation Awards met juryvoorzitter Gijs van den Boomen, hoofdredacteur Mark Hendriks en jurylid Martina Huijsmans. Foto Nadine van den Berg

Tijdens een feestelijke bijeenkomst op de Rotterdamse Academie van Bouwkunst zijn afgelopen donderdag de winnaars bekend gemaakt van de door Blauwe Kamer georganiseerde KuiperCompagnons Afstudeerprijzen. Bij de bachelorprojecten ging de eerste prijs naar landschapsontwerper Rixt Meeuwissen van Van Hall Larenstein. Bij de masters viel Diederik Vane van de Rotterdamse academie in de prijzen.

Stedenbouwer Vane kreeg de eerste prijs voor zijn poging om in Zeeland economie en ecologie weer met elkaar in balans te brengen. Daarvoor werkte hij twee denkrichtingen ruimtelijk uit: een variant waarbij zeewater weer wordt toegelaten en de principes achter ‘building with nature’ leidend zijn, en een scenario waarin met voornamelijk technische ingrepen watervraagstukken worden aangepakt. In plaats van zelf te kiezen legt Vane beide richtingen voor aan de Zeeuwen, om zo de complexiteit behapbaar te maken en hen te helpen bij het maken van keuzes. Daarvoor stelt Vane een nieuw Zeeuws parlement voor waarin het debat over de toekomst van Zeeland plaatsvindt. In dit parlement hebben naast bewoners, boeren en vissers, ook de niet-mensen een stem: het water, de aalscholver, de paling, de oester, zeekraal en ui. 

Terwijl een maatschappelijk debat gaande is over onwenselijke praktijken op de werkvloer, blijft het in de ontwerpwereld op dit vlak opvallend stil. Het gaat – ook in Blauwe Kamer – meestal over wat de vakgebieden opleveren en nauwelijks over onder welke omstandigheden plannen tot stand komen. Zo'n gesprek is niet makkelijk. ‘De vakwereld is een soort familie. Hoe zorg je dat mensen in een veilige omgeving hun zegje kunnen doen?’ 

Door: Mark Hendriks

Dit is een verhaal over de werkcultuur. Preciezer gezegd, over hoe die werkcultuur soms onprettig en zelfs gevaarlijk kan zijn. Denk aan hoge werkdruk en lage salarissen, maar ook aan discriminatie en (seksuele) intimidatie. We spreken met Veerle Alkemade en Catharine Koekoek, respectievelijk architect en filosoof. Ze kwamen in beeld door een artikel van hun hand over de zwakke positie van werknemers in de architectuur- en ontwerpbranche. In het stuk verbazen Alkemade en Koekoek zich erover dat het in ‘het vak’ alleen maar gaat over de mooie ontwerpen en spraakmakende projecten, en niet over de omstandigheden waaronder die ontwerpen gemaakt worden. ‘Dan doelen we op de werk- druk, de lage salarissen, de gebrekkige inclusiviteit, onveiligheid en ongelijkheid’, legt Alkemade uit. ‘Neem het aantal vrouwen. In het onderwijs is de balans nog 50-50, maar binnen bureaus veranderen die cijfers snel, zeker als het hogere functies betreft. Voor vrouwen is het perspectief gewoon minder rooskleurig. Qua salaris, qua doorgroeimogelijkheden, qua herkenning. Voelt een vrouw zich architect als ze niet wit is, geen zwarte trui en dito bril draagt?’ 

Het septembernummer van Blauwe Kamer staat traditiegetrouw in het teken van het beste afstudeerwerk in stedenbouw en landschapsarchitectuur van het afgelopen studiejaar. Dit vieren we met een speciale bijeenkomst op 16 november op de Rotterdamse Academie van Bouwkunst. Onder leiding van Sophie Stravens gaat de nieuwe generatie ontwerpers in gesprek over hun afstudeerproject. Hoe was het om af te studeren? Welke methodiek is gehanteerd? Hoe zien zij de toekomst van het vak?

Ook die middag: de feestelijke uitreiking van de KuiperCompagnons Afstudeerprijzen voor het beste project van een master- en van een bachelorstudent.

Meer informatie volgt spoedig, maar noteer 16 november (vanaf 14.30) nu al in je agenda. Aanmelden kan al via info@blauwekamer.nl. 

In de zomereditie van het Blauwe Kamer e-zine volop aandacht voor het noorden van Nederland. We tonen het ontwerp voor een nieuwe schoolcampus in Appingedam en spraken met Els van der Laan over de Landschapstriennale die deze maand langs de Waddenkust plaatsvindt. 

Blikvanger in dit nummer zijn de spectaculaire wereldkaarten van UFO Urbanism en Lena Knappers. Ze tonen hoe in 2100 door temperatuurstijging de aarde zal bestaan uit bewoonbare en onbewoonbare gebieden. Die tweedeling leidt tot grote migratiestromen en het is de vraag hoe we daarmee om zullen gaan.