De Nederlandse editie van de prijsvraag voor jong ontwerptalent Europan staat onder druk. Tijdens een door Europan Nederland en Architectuur Lokaal georganiseerde debatavond werd gesproken over de toekomst van de ontwerpprijsvraag. De deelnemers – vakgenoten en oud-winnaars – waren unaniem: Europan moet een belangrijk middel blijven om aanstormend ontwerptalent een podium te geven.
In Nederland staat Europan traditioneel gezien voor kwaliteit en voor architectonische invloed op relevante maatschappelijke opgaven. Talentvolle architecten met een eigen uitstraling komen bij opdrachtgevers in beeld via Europan. Zij krijgen de kans en de tijd om theorie, techniek en ontwerp te verbinden aan maatschappelijke opgaven. Dat is van groot belang in een tijdsgewricht waarin techniek bepalend lijkt te worden voor de ruimte die aan ontwerp wordt geboden.
Pim Köther, winnaar van de eerste editie van Europan: ‘Dankzij Europan hebben we een bureau gevormd. Vernieuwing van Europan betekent: een open begin; gericht op een soort van realisatie.’ Alle winnaars van Europan die aanwezig waren bij de bijeenkomst – van de eerste ronde in 1988 tot de 12e ronde in 2013 – zijn het erover eens: Europan vormde in veel gevallen het startpunt van hun bureau en betekende voor iedereen een enorme impuls aan hun professionele carrière. Ook als hun winnende plan niet werd uitgevoerd, konden zij via de Europese bijeenkomsten het zo belangrijke internationale netwerk opbouwen met opdrachtgevers en andere partners in het veld. De innovatieve kracht zit in de samenwerking van verschillende partijen met wie coalities worden gevormd, met vernieuwers van systemen en producenten. Het snijvlak van innovatie en mogelijke realisatie maakt Europan echt interessant.
Partners
Europan is natuurlijk niet alleen interessant voor ontwerpers, maar ook voor opdrachtgevers. De publieke opdrachtgevers van weleer zijn echter niet meer de vanzelfsprekende partners voor Europan door gebrek aan mandaat en middelen. Er moeten partners worden gevonden die inhoudelijk en financieel geneigd zijn te participeren op basis van eigentijdse projectdefinities en daarbij passende opvattingen over realisatie. De traditionele, verticale bouwkolom leidt niet meer tot innovatie, maar opdrachtgevers zijn wel op zoek naar nieuwe oplossingen. Maarten Claassen van Waternet: ‘Opdrachtgevers weten ook niet wat de oplossingen zijn. Het gaat om de ontwerpkracht, de verbeelding, dat geeft meerwaarde. Als opdrachtgever wil je investeren in onderzoek.’
De aanwezige partners, waaronder Waternet, AMC, Heijmans en Bloc gaven aan dat zij een nieuwe, sterke rol zien voor architecten die slim ruimtelijk reageren. Het gaat om de juiste vraagstukken. Ontwerpkracht biedt voor hen een meerwaarde om die nieuwe vraagstukken te kunnen definiëren, ofwel: zij hebben ontwerp nodig om de ruimtelijke implicaties van technische mogelijkheden te verbeelden. Zij willen investeren in ontwerpend onderzoek en zoeken de dialoog met ontwerpers om samen het avontuur aan te gaan – waarbij moet worden aangetekend, dat bij Europan het ontwerp leidend is.
De nieuwe partners zitten niet meer te wachten op tientallen plannen, ze willen een beperkt aantal voorstellen dat hout snijdt. Zo stellen zij een prijsvraag voor die in twee rondes verloopt, waarbij de eerste ronde een theoretische basis biedt voor praktische oplossingen, die ze in de twee fase graag willen financieren (financiering kan ook een deel van de opgave zijn). In de tweede fase weten ze dan, waarin zij investeren. Op deze manier kan de looptijd van de prijsvraag van twee jaar, die nu vaak als erg lang wordt ervaren, effectiever worden benut. Daarbij merken de partners op dat het niet meer verantwoord is dat al die jonge architecten zoveel moeten investeren terwijl de kans op waardering gering is.
Opgaven
Architecten kunnen invloed uitoefenen op urgente ruimtelijke en maatschappelijke opgaven in Nederland en Europa. Goede opgaven voor Europan zijn opgaven die de problemen van de toekomst onderzoeken. Zoals het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad (de energierekening wordt hoger dan de huur), mogelijkheden van circulaire economieën, energietransitie (Groningen heeft niet alleen een aardbevingsprobleem, maar ook een gaswinningsprobleem), nieuwe bouwtypologieën waarin zorg, energie, voedsel, bouwinnovatie en ICT worden gecombineerd, en de omgang met natuur, water en klimaat. Nieuwe, belangrijke thema’s betekenen een uitdaging aan hen die over verbeeldingskracht beschikken en aan degenen die geld en macht hebben om iets te realiseren.
Denken en doen
De problemen kunnen beter worden opgelost als kennis en ervaring binnen en buiten het Europese netwerk van Europan beter worden benut. De kracht zit in het netwerk, dat moet worden uitgebreid met nieuwe partijen. Er moet meer kennis worden uitgewisseld, zonder dat het discours te abstract wordt. Dan herkennen opdrachtgevers zich daar niet meer in. Het gaat dus ook om het formuleren en onderzoeken van de theoretische opgaven die besloten liggen in de Europan formule.
Vernieuwing van Europan betekent: een open begin, zodat theorie via een onderzoek naar de opgave kan worden gekoppeld aan de praktijk. Het realiseren is niet altijd belangrijk in de gebruikelijke betekenis van het woord. Er zijn andere vormen van ‘realisatie’ denkbaar, zoals een studiemodel, een plaats aan de onderhandelingstafel, een masterplan of een andere vervolgopdracht.
Rijksbouwmeester Floris Alkemade: ‘Misschien moet Europan de overmoed van de architect weer op de agenda zetten en zijn lef. Een opzet van de prijsvraag in twee ronden is daarbij een heel goed idee. In de eerste fase wordt onderzocht wat de theoretische vraag is.’
Focus
Nadat de aanwezigen bovenstaand beeld in samenspraak hadden geschetst constateerde Rijksbouwmeester Floris Alkemade in zijn slotbeschouwing dat er consensus is over de moeilijke positie van jonge architecten. Ze lopen aan tegen enorme inflatie van het ontwerp en gunnen zich tegelijkertijd te weinig tijd om de opgaven goed te doordenken. Wat heeft een architect te bieden aan opdrachtgevers die het heden ten dage ook niet meer weten? De spelregels veranderen continu in een omgeving van veranderende opgaven en maatschappelijke vernieuwing. Dan is een focus op theorievorming een uitkomst.
Waar zijn architecten onmisbaar? Als wonen met werken of met zorg wordt gecombineerd, hoe ziet dat er dan uit? Of met tijdelijkheid, zoals vluchtelingenopvang? Hoe kan worden omgegaan met de problematiek van eenzaamheid, die gepaard gaat aan vergrijzing? Hoe los je dat op met het ontwerpen van woningen of wijken? Het is belangrijk voor architecten om dit te onderzoeken en na te denken over de toekomst. De crisisjaren kenmerkten zich door een bescheiden rol van de architect. Duurzaamheid en groen kwamen hoger op de agenda, de kracht van de gebouwde oplossingen verdween naar de achtergrond. Misschien moet Europan de overmoed van de architect weer op de agenda zetten. Een opzet van de Europan prijsvraag in twee ronden is een goed idee, zodat in de eerste fase de vraag kan worden onderzocht. Dan zouden architecten ook zelf locaties kunnen zoeken om laten zien waar zij iets kunnen toevoegen.
Europan vormt de brug tussen jongeren en de weerbarstige praktijk. Dat de realisatie uit onverwachte hoek komt: dat is belangrijk voor Europan. Liesbeth van der Pol: ‘Europan in zijn huidige vorm kon niet vernieuwen qua opdrachtgevers en andere opgaven. Europan is een vitaal middel om de juiste mensen op het toneel te krijgen. Hoe zou de vernieuwde jonge Europan eruit moeten zien?’
Bron: Architectuur Lokaal
Achtergrond
Europan Nederland, opgericht in 1988, raakte na 27 jaar achterop in een veranderde omgeving. Het bestuur van stichting Europan Nederland besloot het roer om te gooien. Om ruimte te bieden voor Europan in de toekomst organiseerde de stichting een bijeenkomst met oud-winnaars en vroeg Elisabeth Keller & Chris Luth onderzoek te doen naar mogelijkheden voor vernieuwing. In vervolg daarop werd aan stichting Architectuur Lokaal (onafhankelijke culturele ANBI, NGO) gevraagd om de haalbaarheid te onderzoeken voor voortzetting van de Europese prijsvraag voor jong ontwerptalent vanuit een geactualiseerde visie in eigentijdse context, binnen het netwerk Europan Europe. Architectuur Lokaal heeft Europan geholpen om, via de hiertoe opgerichte onafhankelijke stichting Europlan, een impuls te geven om Europan Nederland opnieuw vorm te geven. Per 1 januari 2016 heeft Europan haar opdracht en erfgoed overgedragen aan Europlan. De speerpunten van Europlan zijn: profilering van aanstormend ontwerptalent in de context van actuele thema’s in Nederland en Europa, mogelijkheden voor realisatie van eigentijdse projecten in de breedste zin, waarbij innovatieve en inclusieve oplossingen in de praktijk kunnen worden gebracht, en oriëntatie op de ideale prijsvraagvorm voor eigentijdse projecten met eigentijdse partners en eigentijdse opvattingen over realisatie; dit alles om brede mogelijkheden te bieden voor talentontwikkeling in een Europese context. De eerste gesprekken met nieuwe partners zijn veelbelovend. Op 25 januari 2016 organiseerde Europlan een openbare bijeenkomst om de uitgangspunten voor een nieuwe start voor Europan Nederland te bespreken.