Berlijn is de stad van de vrijheid. Hier kan en mag alles, en dat voor weinig geld. Maar dat imago is aan het kantelen. Het inwonertal groeit stormachtig en de bouw van woningen en
bedrijfsgebouwen verandert het aanzicht van de stad drastisch – en daarmee de zo gekoesterde do-it-yourself-cultuur.
Tekst Vincent Kompier en Madelief ter Braak / Foto Lena Lau – siebenbrunnen.com
Stadslucht maakt vrij, zeggen onze oosterburen. En dat geldt zeker voor Berlijn, aldus Andreas Geisel, hoofd bouwzaken van Berlijn. De stad heeft het vrijheidsideaal sinds de van de Muur in 1989
gecultiveerd. ‘Om ons imago als open en tolerante stad in stand te houden, moeten we het groeiproces actief vormgeven. Dat betekent verdichting en woningbouw – al zien veel Berlijners dat juist
als bedreiging van hun vrijheid.’
Van vrijheid heeft iedereen een andere definitie, maar in Berlijn manifesteert zij zich vooral in de openbare ruimte. In de zomer lijkt het leven op straat overal een feestje. Er hangt een
voortdurende festivalsfeer en mensen komen hun huizen uit, naar het licht, de straat op, het park in. Groene waarschuwingsborden verbieden weliswaar het barbecuen maar zeggen niets over spontaan
theater, techno raves of het stiekem verkopen van eten. Zelfs op de plek die de zwartste bladzijde van de Duitse geschiedenis representeert – het Holocaust-monument – worden mensen vrij gelaten.
Picknicken, verstoppertje doen, alleen springen van de ene naar de andere steen wordt niet getolereerd.
DDR-erfgoed
De openbare ruimte van Berlijn is overvloedig. De kroon spant het voormalige vliegveld Tempelhof, dat nu als enorme parkruimte niet toevallig de naam Tempelhofer Freiheit draagt. Van grote betekenis zijn ook de gaten die overal in de stad zijn geslagen door de Tweede Wereldoorlog en door de afbraak van de Berlijnse Muur. Leegte ontstaat ook door sloop van DDR-erfgoed of door teruggave van onteigend privé-eigendom dat ten tijde van de DDR in handen van de staat was. Leegte is een belangrijk onderdeel van het stedelijk weefsel: zeer brede straten, buitensporig veel parkeerplaatsen waar je bijna overal gratis je auto kan neerzetten.
Met de overwinning van het kapitalisme raakt Berlijn volgebouwd met grootse ambities
In Oost-Berlijn ontstonden na de val van de muur in 1989 subculturen. Punkers en kunstenaars uit Oost ontmoetten de alternatieve scene uit West. Overal schoten experimenten uit de grond.
Creatievelingen en kunstenaars vonden ruimtes. Bars en clubs doken op – soms voor een dag, een week of een maand, sommige hebben tot op de dag van vandaag kunnen overleven.
25 jaar later staat het vrije gebruik van de stad onder druk. Prenzlauer Berg, ooit het hart van de alternatieve scene lijkt nu eerder op een Franse filmset: alles strak gerenoveerd, gepolijst,
keurig in de verf, schoon, prachtig. Met de overwinning van het kapitalisme en de daarbij passende grootschalige commerciële investeringen raakt Berlijn volgebouwd met grootse ambities. Door de
bouw van publieke miljardenprojecten als het nieuwe centraal station, het regeringscentrum en de kantorentorens op Potsdamer Platz werkte de stad zich diep in de schulden.
Na het faillissement van de gemeente in 2001 werd gezegd de stad elk jaar zeven opera’s zou moeten sluiten om de stijgende rentelasten op de schuld te kunnen opvangen. En dat terwijl Berlijn maar
drie opera’s had. Het leidde tot draconische maatregelen: tussen 2000 en 2012 stootte de stad 6300 gebouwen en terreinen met een totale oppervlakte van 16 miljoen vierkante meter af – en gaf ruim
baan aan grote private investeringsprojecten op voor de stad essentiële plekken.
Timmeren, boren en schoffelen
Het gebrek aan geld stimuleerde de do-it-yourselftraditie. Projecten die het creatieve en spannende imago bepalen – zoals Prinzessinnengarten, het RAW-terrein, stadsstranden, clubs en daktuinen
als Klunkerkranich – zijn het resultaat van weekenden lang timmeren, boren en schoffelen.
Het is even bekend als de Brandenburger Tor: het graffiti-kunstwerk op een braakliggend veldje aan de Spree van een man die geboeid door twee gouden horloges zijn strakke stropdas niet gestrikt
krijgt. ‘Reclaim your City’ stond erboven. Het veldje in de wijk Kreuzberg was de laatst overgebleven open plek aan het water van de Spree.
Hier ontstond door de jaren heen een informeel tentenkamp. In dertig tenten en hutten woonden zo’n tweehonderd mensen, zonder sanitaire voorzieningen of elektriciteit. Naast kunstenaars vonden daklozen en Oost-Europese families een onderkomen. De eerste Berlijnse sloppenwijk was een feit – maar een brand maakte een einde aan het tentenkamp en het terrein werd vorig jaar ontruimd en omheind. Binnenkort start een investeerder uit München met de bouw van een luxeappartementenblok, met kinderdagverblijf en supermarkt.
Eindelijk investeert Berlijn weer 500 miljoen euro
in sociale woningbouw
De bejubelde Berlijnse vrijheid staat onder druk – ook al doordat steeds meer mensen worden aangezogen door de levendige stad. 175.000 nieuwkomers – Wahlberliners genoemd – kwamen er in de
laatste vier jaar bij, een stad zo groot als Potsdam. Ze komen voor de aantrekkende economie, voor het culturele aanbod, voor de uitgaanscultuur. Al die mensen moeten ergens wonen, verzucht hoofd
bouwzaken van de gemeente Andreas Geisel. Het bouwen van nieuwe woningen ziet Geisel als de grootste opgave voor de komende 20 jaar. Voor het eerst sinds de jaren negentig investeert Berlijn weer
500 miljoen euro in sociale woningbouw. Op duizend plekken zijn 170.000 woningen gepland.
Intussen vertrekken veel oorspronkelijke Berlijners. Omdat de nieuwkomers bereid zijn om tien euro per vierkante meter te betalen – tegenover de drie à vier euro die de gemiddelde Berlijner nu
betaalt – voeren huiseigenaren de prijzen op, onder het mom van luxesaneringen (installering van liften, verbrede balkons, gerenoveerde trappenhuizen, opgeknapte façades).
Werkeloosheid
Zo zijn de huren de afgelopen zes jaar met gemiddeld 46 procent gestegen. Rond Görlitzer Park in de gewilde wijk Kreuzberg zelfs met 97 procent. Bij een werkeloosheid van 9,1 is de Berlijnse
vrijheidscultuur steeds meer alleen nog weggelegd voor wie het kan betalen.
Nieuwe bewoners, toeristen, professionele stadsontwikkelaars – iedereen is inmiddels naar Berlijn afgereisd om te ervaren hoe de bottom-upontwikkeling eruitziet en functioneert. Maar die Berlijnse stadsontwikkeling is moeilijk te kopiëren. Sommige elementen zijn makkelijk over te nemen, zoals ruimere openingstijden of een flexibel bestemmingsplan. Maar zoals een plant op de ene plek wel en de andere niet groeit geldt dat ook voor de Berlijnse cultuur. Als Berlijn iets laat zien is dat de vrijheid van de stad bepaald wordt door de mensen: zij vechten voor hun leegtes, zij bepalen de atmosfeer van de stad die een voorwaarde is om de vrijheid daadwerkelijk te voelen.