Begraafplaats Mariebjerg in Kopenhagen, een ontwerp van G.N. Brandt.
Architectuurhistoricus Lara Voerman en tuin- en landschapsontwerper Joost Emmerik doen ontwerpend onderzoek naar de representatie van lokale landschappen in tuinen en openbare ruimten. De komende tijd vertellen zij in deze nieuwe serie over hun bevindingen. Vandaag aflevering 2: Het landschap als vormpalet.
Door: Joost Emmerik en Lara Voerman
In de ontwerpen die centraal staan in ons onderzoek is het landschap de leverancier van de vormentaal. Het landschap wordt gezien als een palet, met materialen, kleuren, texturen en belevingen waar vrijelijk uit geput kan worden. De Deense landschapsarchitect G.N. Brandt bijvoorbeeld zag in de jaren dertig van de vorige eeuw potentieel in het gecultiveerde landschap als basis voor een moderne esthetiek. Zijn ontwerp voor de begraafplaats Mariebjerg in Kopenhagen is geïnspireerd op de stenen muurtjes, greppels, beukenstammen, kanalen en vierkante akkers van het eiland Funen. Zeventig jaar later ging SLA-voorman Stig L. Andersson in dezelfde stad eveneens bij het landschap te rade voor het ontwerp van een stadsplein aan het havenfront. De city dune ontleent zijn kleur en gebogen vormen aan de zandduinen van Noord-Denemarken en de sneeuwduinen die de Scandinavische winters typeren.
Een belangrijk onderdeel van ons onderzoek is de zoektocht naar het motief van ontwerpers of opdrachtgevers. Waarom kiezen zij voor het landschap als inspirator? We onderscheiden tot nu toe drie motieven.
Het landschap als beeldmerk
Deze tuin- en parkontwerpen zijn de visitekaartjes van een land of regio. De tuin van het Finse Paviljoen op de Expo 2000 in Hannover was een bos van negentig ruwe berken, verscheept uit Finland, compleet met mossige ondergrond en rotsen. De tuin van de Canadese Ambassade in Japan verbeeldt het archetypische Canadese landschap: de horizontale delen suggereren de weidse prairies, de granieten schotsen de Rocky Mountains. Polyform ontwierp de ruimte rondom restaurant NOMA in Kopenhagen als een geaccidenteerd landschap en is gebaseerd op het Scandinavische ‘terroir’: een afspiegeling van de kookkunst die in het gebouw beoefend wordt.
Het landschap als missiewerk
Het motief achter deze ontwerpen is een geloof in het belang van de fysieke of spirituele verbinding van de mens met het landschap. Niet zomaar een landschap, maar het landschap dat nabij ligt en vertrouwd voelt. De ontwerper wil met zijn ontwerpen een sublieme landschapservaring neerzetten. Günther Vogt is zo’n ‘zendeling’, die in zijn ontwerpen veelvuldig refereert aan het landschap. In Basel abstraheerde hij bijvoorbeeld het natuurlijke landschap van de Rijnvallei tot een campus voor het farmaceutische bedrijf Novartis.
Het landschap als persoonlijk toevluchtsoord
De motieven achter deze ontwerpen zijn persoonlijk: de ontwerpers maken met behulp van het landschap plekken die een weerslag zijn van hun levensverhaal of persoonlijke ervaringen. In het landschap vinden ze hun troost. De tuin van de overleden filmmaker en kunstenaar Derek Jarman in Dungeness, op een landtong aan de Engelse zuidkust, is zo’n sublieme plek. Het omringende landschap is aangemerkt als ‘woestijn’, een passende benaming voor deze eindeloze kiezelvlakte. Jarmans eenvoudige houten huis ‘Prospect Cottage’ staat te midden van twee kerncentrales, talloze roestende vissershutten en op het land getrokken boten. Toen in 1985 aids bij hem werd geconstateerd besloot hij zijn laatste levensjaren hier door te brengen. Jarman scharrelde als een jutter door het landschap om wrakhout, andere objecten en zeldzame beplanting te verzamelen en te componeren tot een tuin, in feite een abstractie van het omliggende landschap.
De dichter Ian Hamilton Finlay kwam wegens pleinvrees 35 jaar lang nauwelijks buiten de begrenzing van zijn tuin in Schotland. Hij fuseerde poëzie en beeldhouwwerken met het natuurlijke
landschap: heidevelden, lochs (meertjes) en typische Schotse cultuurlijke landschapselementen zoals stenen muurtjes. Het resultaat is een van de meest magische westerse tuinen.
Little Sparta, de tuin van dichter Ian Hamilton Finlay in Schotland.
Bovenstaande motieven getuigen van een verschillende houding van de ontwerper tot het landschap: het landschap als grondstof, als geloof of als troost. Het landschap als beeldmerk draagt het risico in zich te verzanden in een trucje, zonder diepgang of abstractie. Het landschap als missiewerk en als persoonlijk toevluchtsoord zijn direct gekoppeld aan een individuele ontwerper. Vandaar wellicht dat het thema van landschap als vormpalet op allerhande plaatsen in tijd en ruimte voorkomt, en niet direct aan een bepaalde stroming, school of opdrachtgever is gekoppeld.