Kleiburg maakt Bijlmerbelofte alsnog waar

Foto Stijn Brakkee

De renovatie van de Bijlmermeerflat Kleiburg is bekroond met de prestigieuze Mies van der Rohe Award. Deze Europese prijs voor hedendaagse architectuur gaat naar de architectenbureaus NL Architects en XVW architectuur. Uit 356 projecten werd Kleiburg gekozen vanwege de ‘innovatieve renovatie’. De prijs, 60.000 euro groot, wordt op 26 mei uitgereikt in Barcelona.

Voor Blauwe Kamer bezocht Anne Seghers het project en schreef er een plankritiek over. Haar conclusie: de radicale aanpak van flat – met kluswoningen, een levendige begane grond en transparante plinten – laat zien hoe de Bijlmer wél een succes had kunnen zijn.

 

Bijlmermuseum

Dat sleutelen aan de Bijlmer is van alle tijden. Begin jaren tachtig gebeurde dat op kleine schaal, via deelplannen per buurt (en soms zelfs per flat) om zo meer ruimte te bieden aan de ideeën en wensen van bewoners. Omdat de problemen aanbleven werd in de jaren negentig besloten tot een radicalere aanpak. Dreven werden verlaagd, de openbare ruimte opnieuw ingericht, er werd afscheid genomen van de rigide functiescheiding tussen wonen, werken en recreatief en flats werden gesloopt.

Het vervangen van hoogbouwflats door laagbouw en kleinschalige appartementencomplexen met uiteenlopende woningtypen bleek succesvol. Bij aanvang van de vernieuwingsoperatie was de bedoeling een kwart van de flats te slopen, later werd dit opgehoogd tot de helft. In een klein deel – later het Bijlmermuseum genoemd – bleef de oorspronkelijke stedenbouwkundige opzet gehandhaafd. Hier ondergingen de typische honingraatflats een renovatie en behield de openbare ruimte zijn groene en autovrije karakter. In 2008 is de vernieuwing van de Bijlmer afgerond. Alle flats zijn gesloopt of gerenoveerd, behalve Kleiburg.

Elf aparte buurtjes
Voor Kleiburg zijn sinds de jaren negentig meerdere plannen gemaakt, zoals het voorstel van de Amerikaanse ontwerper Greg Lynn uit 2001 om de gevel te verrijken met een samenspel van trappen, hellingbanen, liften en roltrappen om zo de enorme flat te verdelen in elf aparte buurtjes. In 2009, midden in de hoogtijdagen van de crisis, zag eigenaar Rochdale geen heil meer in een renovatie en besloot met het oog op sloop te beginnen met het uitplaatsen van bewoners. Voordat de sloop definitief werd, wilde Rochdale er zeker van zijn dat alle alternatieve scenario’s waren onderzocht. Hun wanhoopskreet van Rochdale in Het Parool – ‘Bijlmerflat te koop voor één euro’ – bracht zo veel maatschappelijke opwinding teweeg, dat Rochdale besloot een prijsvraag uit te schrijven voor de herbestemming van de flat. De winnende partij mocht de flat voor een symbolisch bedrag van één euro aankopen.

 

De meeste flatrenovaties in de Bijlmer bestonden uit extra liften, nieuwe gevelbekledingen of frisse kleurtjes – Consortium DeFlat kiest daarentegen voor rust en minimalisme in de gevel

 

Consortium DeFlat – een samenwerking van KondorWessels Vastgoed, Vireo Vastgoed, Hendriks CPO en Hollands Licht – won de prijsvraag met een voorstel om de flat te strippen en de woningen als kluswoningen aan te bieden. NL Architects, XVW Architectuur en Rappange en Partners werd gevraagd om de transformatie tot klusflat vorm te geven.

 

De kluswoningen zijn casco-appartementen waar bewoners volledig de vrije hand hebben bij de indeling en inrichting. Indien gewenst konden de kluseenheden verticaal of horizontaal geschakeld worden, om zo meer woonoppervlak te verkrijgen.

Waar andere flatrenovaties in de Bijlmer bestonden uit extra liften, nieuwe gevelbekledingen of frisse kleurtjes kiest Consortium DeFlat voor rust en minimalisme in de gevel. De flat is gestript, het grindbeton is schoongespoten en het beton van de borstweringen is gestraald. Er is een subtiel ton sur ton palet aan grijstinten verwezenlijkt dat de flat een chique uitstraling geeft.

Op de begane grond hebben de vele nauwe en als onveilig ervaren onderdoorgangen plaatsgemaakt voor enkele, maar zeer ruime onderdoorgangen van twee verdiepingen hoog. De binnenstraat op de eerste verdieping, zo kenmerkend voor de Bijlmerflats, is weggehaald en de onderste twee lagen hebben een transparante gevel gekregen.

Picknickbanken en bloempotten

De blinde plint van dichte bergingen is veranderd in een plint van woningen, fietsenbergingen en ateliers, allemaal met glazen puien van plafond tot vloer, elk met een ingang op maaiveldniveau. Het spel van informele toe-eigening dat op de begane grond plaatsvindt – bewoners plaatsen picknickbanken en bloempotten voor hun pui – laat zien dat het openbare groen rond de flat daadwerkelijk gebruikt wordt. Daarnaast zijn er door het groen nieuwe routes aangelegd die aansluiten bij het nieuwe gebruik van de plint. De flat komt nu pas echt in het gras te staan. Dat het gras functioneert als buitenruimte van de flat komt ook doordat Kleiburg – in tegenstelling tot andere gerenoveerde flats – geen gebouwde parkeergarage meer heeft en er op het maaiveld geparkeerd wordt. De parkeerstroken buigen zich om waardevolle bomen heen en liggen enigszins verdiept doordat de bomen op glooiende heuvels staan.

 

Binnen twee jaar waren de vijfhonderd kluswoningen verkocht. In vergelijking met de andere Bijlmerflats wist Kleiburg een buitengewoon hoog percentage bewoners van buiten de wijk aan te trekken. Uiteraard heeft meegespeeld dat de appartementen gunstig geprijsd waren en dat de nieuwe bewoners alle ruimte kregen om hun woondromen te realiseren.

Hoger plan

Van grote invloed was de positieve media-aandacht. Niet alleen het één-euroverhaal had nieuwswaarde, maar vooral dat mensen van buitenaf bewust kozen voor de Bijlmer en dan ook nog eens voor een honingraatflat – hét icoon van het slechte Bijlmerimago. Dit staat in schril contrast met hoe de media in de jaren zeventig over de Bijlmer berichtten – toen voerden negatieve beeldvorming en stigmatisering de boventoon.

 

Het succes van Kleiburg hangt samen met de renovatie van de omliggende flats, het verlagen van de dreven en de vernieuwing van het metrostation. Maar andersom heeft de aanpak van Kleiburg die ingrepen ook naar een hoger plan getild. De beslissing om het naastgelegen verloederde winkelcentrum Kraaiennest te slopen heeft op aandringen van het consortium doorgang gevonden. Het parkeren op maaiveld is niet alleen een plus voor geïnteresseerde kopers, maar zorgt ook voor natuurlijke looproutes en bewegingen door het groen. En het buurtcentrum de Bonte Kraai is opgeleefd sinds de Kleiburgflat aan zijn tweede leven is begonnen.

Tegelijkertijd zorgt de verandering in bevolkingssamenstelling van Kleiburg voor een verarming van de informele economie die zo kenmerkend was voor de Bijlmer. De nieuwe bewoners ontplooien geen activiteiten als thuiscateraar, snorder of kapper. Maar deze informele economie moet niet geromantiseerd worden; zij schuurde soms tegen het schimmige en criminele aan. Het feit dat Kleiburg afscheid neemt van deze informele wijkeconomie is voor de wijk beter.

Mix van koop en huur

De nieuwe Kleiburgflat laat zien hoe de Bijlmer had kunnen zijn. De ingrediënten zijn niet zo verrassend, eerder verrassend logisch. Geen flat die losgezongen is van de leefwereld op straat, maar een gebouw waarbij het maaiveld vloeiend doorloopt in de leefwereld van de beganegrondwoningen. Geen wijk als een groteske verzameling van sociale huurwoningen, maar een gezonde mix van koop- en (particuliere) huurwoningen. Geen dode plinten en gescheiden verkeersnetwerken, maar werelden van wonen, werken en ontspanning die met elkaar vervlochten zijn. Geen stadsdeel vol soortgelijken, maar een plek waar verschillende groepen met uiteenlopende achtergronden wonen.