Recensie – De historische Lange Haven in Schiedam is nieuw leven ingeblazen. Ambachtelijkheid en detail nodigen uit tot activiteit en maken de auto een bescheiden gast.
Door: Catherine Visser
Je moet goed kijken om de techniek te ontdekken achter de transformatie van de Lange Haven in Schiedam. Wat is er veranderd, waar zijn de ruimtelijke ingrepen gepleegd en hoe is de nieuwe inrichting gematerialiseerd? Het meest imposante zijn de rijkgeschakeerde stadsbeelden: de levendige doorzichten vanaf de Lange Haven op de vestingmolens, de grote variatie aan historische stoepen, verspringende rooilijnen en stegen. De ranke constructie van de Appelmarktbrug, de kadetrappen en steigers, de schittering van het water en de uitbundige lindebomen. Deze samenhang waarin eeuwenoude materiële cultuur en joie de vivre zo vanzelfsprekend samenkomen is te danken aan de uitmuntende voorbereiding en uitvoering van het project.
PROJECT herinrichting historische kades, aangrenzende plekken en stegen
LOCATIE Schiedam
OPDRACHTGEVER EN ONTWERPER gemeente Schiedam
REALISATIE Boskalis
OPPERVLAKTE 3,1 ha
ONTWERP 2014
UITVOERING 2015 – 2017
De Lange Haven is een van de kransslagaders van waterstad Schiedam. Gebouwd in een bocht van de Schie beschrijft de Lange Haven een elegante curve van één kilometer met in het midden de dam, de oorsprong van de stad. Het is een plek van aankomst en vertrek. Hier speelde zich eeuwenlang de nijverheid af op het water en aan de kades. Een fijnmazig netwerk van stegen en straten loopt vanaf de Lange Haven naar de rest van de stad. Door zijn variërende breedte tussen 25 en 40 meter en de kromming ervaar je de Lange Haven meer dan andere grachten als een landschap. De lange zichten op de molens en kerken, de statige bomen, verspringingen in de rooilijn en de grote variatie in de bebouwing versterken het landschappelijke karakter. Toen transport en handel zich niet meer aan de haven afspeelden, werd het zo rustig aan de Lange Haven dat het extraverte karakter verdween. De kades werden in bezit genomen door parkeerplaatsen, paaltjes, elektrahuisjes, verkeersborden en plantenbakken.
De gemeente Schiedam heeft de reconstructie van de kademuren – de bakstenen muren waren door het zware verkeer instabiel en beschadigd geraakt – gebruikt voor een integrale aanpak van de Lange Haven. Doel was niet alleen behoud en restauratie van de kademuren, bomen en stoepen, maar ook het herstel van het publieke karakter van de haven. De inrichting is een middel om meer pleziervaart en toerisme Schiedam binnen te halen en de straat terug te geven aan passanten en bewoners. Of, zoals het ambitiedocument Lange Haven+ uit 2014 het formuleert: ‘Schiedam heeft goud in handen, nu laten we het blinken.’
In het ambitiedocument streeft de gemeente naar behoud van waardevolle elementen, huisstoepen, bomen en kades en het verwijderen of inpassen van storende elementen zoals paaltjes, kasten voor woonboten, verkeersborden, fietsenrekken en verlichting. De grootste ingreep is echter het veranderen van de Lange Haven in een woonerf met beperkt parkeren. Van de 200 auto’s moeten er 80 weg.
Boskalis kreeg de opdracht voor de herinrichting en ontwierp een systeem met een dubbele rij schroefpalen om de draagkracht van 1100 meter aan kade over te nemen. Door deze bouwtechniek konden niet alleen de kades gehandhaafd blijven maar ook bijna alle lindebomen. Alleen de bakstenen bovenrand, de vertikaal gemetselde rollaag, is over de gehele kadelengte vervangen. Dit technisch hoogstandje lijkt ook in de communicatie en consultatie over de herinrichting een hoofdrol gespeeld te hebben.
Door bewoners mee te nemen in de hersteltechniek kweekte Boskalis begrip voor het moeilijke proces en de overlast en maakte ze deelgenoot van de ambitie om de kades autoluw te maken. De boorkernen in de kademuur zijn als aandenken in de tuinen van bewoners beland. Geregeld werden rondleidingen en rondvaarten georganiseerd en Boskalis opende een informatiecentrum aan de Lange Haven. De uitgebreide informatiefilms en voorgangverslagen tonen dat de kunst van een geslaagde herinrichting ook zit in een positieve communicatie en afstemming met omwonenden. Op de films spreken Schiedammers, ondernemers en bewoners over hoe goed het weghalen van auto’s is voor het maken van aantrekkelijke ruimtes waar zijzelf en toeristen, zo hopen ze, optimaal van zullen profiteren.
Foto Jan van der Ploeg
De essentie van de herinrichting is het versterken van het monumentale aspect en de gebruikswaarde. De vervulling van deze dubbele ambitie begint met de nauwkeurige analyse van het bestaande.
De gebruikswaarde en monumentale waarde van de waterkant nemen toe met het verdwijnen van parkeerplaatsen en het toevoegen van vlonders en aanlegringen voor boten. De kaderand is weer het middelpunt van de actie. De andere rand is de overgang naar de gebouwen, de huisstoepen en de stegen. Bij de stoepen en gevels sluit de bestrating naadloos aan. Bij de stegen is juist een bies van keien aangebracht om ook hier een scherpe rand te maken. De stegen zelf zijn anders bestraat met een smalle loper die richting geeft aan de ruimte en het hoogteverschil met de Hoogstraat benadrukt. Alle hardstenen stoepen die kampten met verval en verzakking zijn gerestaureerd en teruggelegd door de natuursteenrestaurateurs van Steenhouwerij Zederik.
Daarmee is de huisstoep – de steen geworden compromis tussen privé en publiek – in ere hersteld. Ik zag er bewoners eten en zo een nieuwe invulling geven aan oude gedragscodes. Een andere gedragscode, die voor het verkeer, is veel moeilijker af te lezen omdat er geen verkeersborden en nauwelijks belijningen zijn toegepast. De parkeervakken zijn zo subtiel aangegeven dat hier veel klachten over zijn. Het is wel mooi en rustig, maar velen vrezen dat mensen die het niet weten een boete krijgen en dat Schiedam zo een slechte naam krijgt. Bij mijn bezoek werd ik door een bewoner meteen gewaarschuwd – ook ik had het verschil niet gezien.
De Nederlandse ontwerppraktijk is lang in de ban geweest van het conceptueel denken. Ook ontwerpopleidingen stimuleren over het algemeen meer de conceptuele ingreep dan de ambachtelijkheid. Een conceptuele ingreep moet meestal een nieuwe saus zijn, een ontwerpgebaar dat hedendaagse condities en aspiraties verbeeldt. In de publieke ruimte van Schiedam zijn dergelijke concepten volop aanwezig, rond de Broersvest bijvoorbeeld waar de inrichting van het maaiveld met grote banden en kinderkopjes een eigen verhaal vertelt dat los staat van de omgeving.
Met de herinrichting van de Lange Haven is gebroken met die ontwerpbenadering, wellicht ook omdat het project primair in het teken stond van het kadeherstel. Een jarenlang zorgvuldig gevoerd proces waarin erfgoed, participatie en techniek veel gewicht in de schaal legden, heeft geleid tot een haast onzichtbaar resultaat. De Lange Haven glimt, de gebouwen stralen, mensen wandelen er of eten op straat maar bijna nergens is een auteurssignatuur te zien. Waar dat wel het geval is, in de vorm van rode bloembakken aan de Appelmarkt valt dat behoorlijk uit de toon.
Een bewoonster die ik sprak stoorde zich aan een ander, maar bescheiden nieuw detail: ze vindt dat de boomkransen van hardsteen in een nieuwbouwwijk thuishoren. En ja, de boomkransen zijn extra groot, strak en zonder detail en ze vallen op omdat ze het enig overgebleven reliëf in de straat vormen. Het is te hopen dat ze wel effectief zijn voor het behoud van de bomen, die het bouwgeweld wonderwel hebben doorstaan.