Tekst Joost Emmerik Foto Daniel Nicolas
In een dossier over de straat besteedt Blauwe Kamer in het juninummer aandacht aan onder meer het Haagse centrum. Eind jaren tachtig zette Den Haag de standaard voor het openbareruimteontwerp van grote stadscentra met het plan 'De Kern Gezond'. Dertig jaar later ligt het gebied opnieuw op de tekentafel van bureau B+B. De nieuwe visie bouwt voort op de Haagse sfeer van deftige rust en waardige kalmte, en ondergraaft de dominantie van de auto verder. Landschapsarchitect Gert-Jan Wisse van B+B: ‘Het Buitenhof is nu een verkloot plein.’
Als kind ging ik graag met de tram naar de Haagse binnenstad. Vanaf het Statenkwartier over de kaarsrechte Scheveningseweg door de duinbossen richting het Vredespaleis, langs de villa’s en de
paardenkastanjes van Plein 1813, de gracht over bij de Mauritskade en dan de smalle Parkstraat in. Vanaf hier voerde de tram me langs de hoogtepunten van de stad: de groene allee van het Lange
Voorhout, de driehoekige Plaats met het beeld van Johan de Witt, de Gevangenpoort, de Hofvijver met fontein en eiland, het Buitenhof en het Stadhuis. Als een hop-on-hop-off-bus bood de tram voor
drie strippen een verhoogde, besloten ruimte van waaruit ik perfect zicht had en me een beeld vormde van Den Haag als een groene, statige stad.
Deze route – grofweg van Kneuterdijk via Hofweg over het Spui – staat sinds de nota De Kern Gezond uit 1987 bekend als de ‘hartlijn’ van de stad. In deze nota onderscheidde Bureau B+B stedebouw
en landschapsarchitectuur – destijds Bureau Bakker en Bleeker met Alle Hosper als directeur – vijf parallel aan de kust lopende sfeerlijnen. Elke lijn had een eigen ruimtelijk karakter, zoals
brede stadsstraat, smalle winkelstraat, besloten stedelijk plein. En elke lijn kreeg een bijpassende inrichting. De ‘hartlijn’ was de ‘flaneerpromenade’ die de sfeerlijnen met elkaar
verbond.
Veranderd wensenpakket
De consequente naleving van De Kern Gezond staat aan de basis van het succes van de Haagse binnenstad. Maar een deel is inmiddels meer dan 20 jaar oud en toe aan een nieuwe inrichting. De Kern
Gezond biedt daarvoor te weinig houvast, onder meer door een nieuw verkeerscirculatieplan en een veranderd wensenpakket van bezoekers. In de woorden van de gemeente: ‘De rek is eruit.’
Daarom vroeg de gemeente B+B opnieuw een visie op te stellen voor de inrichting van de openbare ruimte. De Kern Bijzonder, zoals de nieuwe nota is genoemd, bouwt voort op het succes van De Kern
Gezond, maar met één groot verschil: de visie op de positie van de hartlijn in de Haagse binnenstad.
Volgens landschapsarchitect Gert-Jan Wisse van B+B fungeert de route Kneuterdijk-Hofweg-Spui namelijk niet als de gewenste verbinding tussen de vijf sfeerlijnen, maar is het een barrière tussen
verschillende delen van het centrum. ‘De horizontale sfeerlijnen en de verticale hartlijn zijn over elkaar geprojecteerd, en op de knooppunten moest “iets spannends” gebeuren. Maar wat dat was en
hoe dit moest worden vormgegeven – daarvoor werd wel een voorzet gedaan, maar de nota zei niet hoe dit moest worden uitgewerkt.’ Daarnaast ontbeerde de hartlijn in de nota uit 1987, in
tegenstelling tot de sfeerlijnen, een duidelijke identiteit en inrichting, aldus Wisse.
Aan weerszijden lindes
De analyse van Wisse wordt zichtbaar als ik begin mei een wandeling maak met gemeentelijk landschapsarchitect Almut Röwekamp. Sinds 2005 werkt zij aan het ontwerp en de uitvoering van de
binnenstedelijke openbare ruimte.
Vanaf haar werkplek in het stadhuis stappen we direct een bouwput in: het Spuiplein is opengebroken voor de bouw van het nieuwe Onderwijs- en Cultuurcentrum van architect Jo Coenen. Rond de bouwput liggen flarden Belgisch hardsteen, een restant van het ontwerp dat de Spaanse architect Joan Busquets maakte voor het Spuikwartier. Langs het plein loopt het Spui, een prominent onderdeel van de hartlijn. De gracht die hier liep werd vanaf 1861 in delen gedempt, waarna architect Berlage deze route opnam in een reeks doorbraken om het verkeer beter door de stad te leiden. Nu is het een drukke stadsstraat met een vrij liggende trambaan, lindes aan weerszijden en speciaal voor De Kern Gezond ontworpen lichtmasten.
De hartlijn – en dus het Spui – is uitgegroeid tot een aaneenschakeling van fragmenten. Op de knooppunten met de sfeerlijnen is lang niet altijd duidelijk welke lijn voorrang heeft, wat resulteert in tweeslachtige ruimtes. Zoals de kruising met de Grote Marktstraat en de Kalvermarkt (de sfeerlijn van de grote winkelstraten), waar we volgens Röwekamp ‘goed uit onze doppen moeten kijken’. We staan aan de rand van een uitgestrekte vlakte waar fietsers, voetgangers en trams rakelings langs elkaar schieten. Het is een tijdelijke situatie, aangelegd in afwachting van een uitspraak over welke lijn ruimtelijk en verkeerskundig dominant is. ‘Het is het beste wat we kunnen doen binnen wat we nu weten’, licht Röwekamp toe. ‘Soms moet je je neerleggen bij tijdelijke beslissingen en een lange adem hebben.’
________________________
’s Avonds komt op de Hofplaats een toilet omhoog en kan je urineren richting het Binnenhof
________________________
Ook verderop gaat het mis. Via de Hofplaats, verstopt achter grote kastanjes, lopen we naar het Buitenhof, in De Kern Gezond aangeduid als een groot voorplein voor het Binnenhof. Het plein staat vol met bomen, terrassen en een grote fietsenstalling. ’s Avonds komt een toilet omhoog en kan je urineren richting het Binnenhof. De hartlijn – hier een verhoogde trambaan met aan weerszijden rijbanen in asfalt – onderbreekt rücksichtslos de natuurstenen vloer die het Buitenhof met het Binnenhof moet verbinden.
Hoe onrustig de hartlijn, zo helder en rustig zijn de sfeerlijnen zelf, met de voor de stad karakteristieke mangaanklinker van gevel tot gevel. Op de pleinen ligt soms een afwijkend materiaal, maar altijd binnen een helder kader van de mangaanklinkers. Dankzij deze rustige profielen en materialen gaat alle aandacht uit naar de gevels, de ruimte en de bomen – de typische Haagse sfeer van deftige rust en waardige kalmte.
We gaan onder de Gevangenpoort door, ooit de enige verbinding tussen het Buitenhof en de naastgelegen Plaats, en eindigen op een driehoekige ruimte, bestraat met granietkeitjes en aan de randen de mangaanklinker. Vanaf de terrassen op het plein ontneemt een keermuurtje het zicht op de Hofvijver.
Niet-historiserend
Terug naar Gert-Jan Wisse, die met De Kern Bijzonder van de hartlijn een route wil maken die plekken en kruisingen etaleert, zichten ensceneert en bezoekers van plek naar plek leidt. ‘We maken de knooppunten weer belangrijk en brengen de oorspronkelijke verhoudingen tussen de pleinen terug op een niet-historiserende manier.’
Daarom brengt B+B een rigoureuze wijze verandering aan in het weifelende plaatje van De Kern Gezond: de hartlijn is in de nieuwe visie ondergeschikt aan de sfeerlijnen. B+B ziet de hartlijn als een highlight route, met een terughoudende vormgeving die ruimte biedt aan de bijzondere plekken waarlangs hij voert. ‘De bezoeker wordt meegenomen op een reis door de tijd’, aldus Wisse enthousiast. ‘Van het moderne Stadhuis, via de Tweede Kamer naar het hart waar Den Haag ontstond: het Binnenhofcomplex rondom de Hofvijver.’
Gevraagd naar de essentie van het ontwerp, antwoordt Wisse: ‘Ik wil ruimtes maken die kloppen én veel mogelijk maken. Het gaat om wat de stad nu nodig heeft en hoe we dat kunnen faciliteren.
Tegelijkertijd wil ik zoveel mogelijk recht doen aan de ruimtelijke logica, aan de anatomie van de stad.’ Wisse onderstreept het belang van secuur en precies opnemen wat er al is. ‘Den Haag kent
een unieke oorsprong. Het is geen handelsstad, er is geen dam in een rivier, maar de stad is ontstaan als een grafelijk slot met een gehucht ernaast, het adellijke en het volkse direct naast
elkaar. In de loop van de tijd is een reeks ingrepen uitgevoerd, elk met een eigen logica, waardoor deze structuur niet meer leesbaar is of niet meer werkt.’ B+B probeert deze logica te
herstellen en waar mogelijk aan te zetten: het smalle wordt versmald, de openheid verder geopend, het groene nóg groener.
Keermuurtje
Neem het deelontwerp voor het Buitenhof. ‘Het Buitenhof is nu een verkloot plein’, zegt Wisse. ‘Dit had een plek moeten zijn waar de NOS verslag doet met het politieke hart op de achtergrond,
maar dat gaat niet door alle bomen, terrassen en gestalde fietsen.’ Op het Buitenhof komen volgens Wisse twee kanten van de stad samen, maar niet op een sterke manier. ‘Het is en geen gezellig
volksplein met kroegen, maar ook geen statig parlementsplein.’ Juist op deze plek is het van belang om ingrediënten te gebruiken die de stad al kent. Het is de bedoeling om het Buitenhof en het
Binnenhof sterker met elkaar te verbinden en het zicht op de Hofvijver te herstellen. De in potentie aanwezige diagonale as tussen de Hofvijver en het Buitenhof komt zo tot zijn recht, met de
Mauritstoren – onderdeel van het Binnenhof – als centraal punt. Wisse: ‘Alles is er al, je hoeft alleen maar op te ruimen.’
Ook de Plaats wordt opgeruimd. Het keermuurtje, in De Kern Gezond ontworpen om het plein in de luwte van het verkeer te leggen, verdwijnt en de inrichting wordt doorgetrokken tot aan de Hofvijver
en de Lange Vijverberg. ‘De ruimte lijkt gelijk drie keer zo groot’, vertelt Wisse. ‘De hartlijn tussen Plaats en Buitenhof krijgt hier een terughoudende vormgeving in mangaanklinkers. Door drie
rijen bomen aan te planten ontstaat een ruimtelijke overgang tussen de twee pleinen en wandel je straks onder een bladerdak langs de Hofvijver.’
________________________
‘De traditie van de gemeente is rustig, sober en doelmatig. Het mag af en toe wel wat uitbundiger'
________________________
Met het aanleveren van de ruimtelijke ambitie en vier voorbeelduitwerkingen – zoals voor het Buitenhof en de Plaats – is de opdracht van B+B afgerond. De gemeente werkt de ontwerpen verder uit en
draagt zorg voor realisatie, mogelijk met een superviserende rol voor B+B. Almut Röwekamp van de gemeente is blij met het ambitieuze ontwerp dat er nu ligt. ‘De traditie van de gemeente is
rustig, sober en doelmatig. Het mag af en toe wel wat uitbundiger. B+B heeft ingezet op het hoogste niveau, nu gaan we proberen dit overeind te houden.’
De Kern Bijzonder bouwt voort op de Haagse sfeer van deftige rust en waardige kalmte. Het ontwerp zet niet in op design, maar weet met terughoudende ingrepen de logica en de kwaliteit van het
bestaande te herstellen en benadrukken. Met de ommezwaai om de hartlijn ondergeschikt te maken aan de sfeerlijnen, zet Den Haag een volgende stap in het opheffen van de dominantie van de auto en
het rechtzetten van de stedelijke anatomie. Niet langer de doorbraak van de hartlijn zelf, maar wat die lijn doorbreekt is leidend.