Bodem en bodemleven zijn essentieel in stedenbouw en landschapsarchitectuur, betogen Petra Blaisse, Jana Crepon en Aura Luz Melis, die dit artikel dit voorjaar schreven als gasthoofdredacteuren van Blauwe Kamer. Wat er onder onze voeren gebeurt is ongezien, onbekend en onbemind – maar essentieel voor ontwerpers die werken aan de stadslandschappen van de toekomst. Tijd voor een rehabilitatie van de ondergrond.
Het vroege voorjaar leent zich daar uitstekend voor een beschouwing over de ondergrond. De grond ontdooit en verzacht, alles komt fris en levendig tevoorschijn, bomen lopen uit, de lucht ruikt heerlijk en de mens ontwaakt uit de grijsheid en donkerte van de wintermaanden. Wie weet gaat het nog vriezen , maar ook dat is goed voor bijvoorbeeld de bollen en het in toom houden van aantallen naaktslakken en snuitkevers (vervelende blad-, knol- en wortelvreters) – voor tuinmannen en plantliefhebbers een zeer positief effect.
Wind, water, grond en mens
In dit artikel dalen wij af in het ondergrondse. Waarom? Omdat daar alles begint en eindigt.
In de bodem wemelt het van leven, van biologische en geologische processen waar we als gewone stervelingen weinig van beseffen en weten, maar waar we in feite dagelijks mee te maken hebben. Als
boer, tuinman, landschapsarchitect, architect, geoloog en ingenieur werken we met de grond en daarom is het belangrijk te weten wat zich erin en eronder afspeelt. Als de grondstructuur niet de
juiste is, als de voedingswaarden, mineralen en de vochthuishouding niet kloppen met wat de mens erop wil verbouwen of bouwen, erin wil integreren of eruit wil houwen – dan gaat het faliekant
mis.
De boer ploegt, zaait, plant, mest en oogst. De tuinman graaft, spit of laat de grond ongemoeid, snoeit en composteert zijn blad-, fruit- en groenteresten om de grond te verbeteren. De
landschapsarchitect onderzoekt, structureert, integreert, draineert en manipuleert wind, water, wortel, grond en mens. De architect fundeert zijn gebouwen ondergronds en gebruikt zijn structuur
om erop te bouwen. De ingenieur opent en organiseert de grond, plaatst er infrastructuur, kabels en leidingen, verstopt er afval of put er gesteente, water en andere rijkdommen uit.
Vruchtbare laag
Het ondergrondse staat ook voor het onderbewuste, met zijn talloze culturele uitingen over hoe we in het leven staan. De aardkorst wordt sinds het begin van de mensheid gezien als de schoot
waaruit alles geboren wordt en waarin alles weer terugkeert. Het is de vruchtbare laag waar alles op groeit, bloeit en leeft.
__________
De Onderwereld symboliseert de donkere kant van mens en dier – hij boezemt angst in, maar is ook aanlokkelijk
__________
Maar de onderwereld is ook de vertegenwoordiger van ‘het kwaad’: ondergronds bevindt zich de Hel, brandt Het Eeuwige Vuur, lonkt De Dood. De Onderwereld symboliseert in veel culturen de donkere
kant van mens en dier – hij boezemt angst in, maar is ook aanlokkelijk. De onderwereld stoot af en intrigeert, verleidt en vernietigt. Orpheus, Hercules en Aeneas en figuren uit de Inuit,
Azteekse, Maya, Hindoestaanse en Griekse mythologieën eindigen op tragische wijze in de Onderwereld. Maar Alice daarentegen vindt er haar wonderwereld.
De Onderwereld en het Ondergrondse. Twee werelden, donker, fascinerend, mysterieus, spannend, onbekend en vol geheimen. Nauw verbonden en toch zo verschillend.
Precair evenwicht
Wát zich ook ondergronds bevindt, al dan niet door mensenhanden geschapen, om alles heen sluit zich de grond: de aarde – het zand – de klei – het veen – de kiezels en stenen – de schelp- en
rotsdeeltjes – plantaardige, dierlijke en menselijke resten. In dit alles groeien eindeloze netwerken van wortels, organismen, schimmels en zwammen die het plantleven (en de grond) voeden en
verbinden. Daarin leven de dieren die bijdragen aan de verbetering van de ondergrondse condities: wormen, torren, kevers, slakken, mieren en insecten, mollen en holbewoners die ervoor zorgen dat
zuurstof, water en voedingsstoffen tot diep in de grond doordringen, dat wortels zich delen en zaden zich verspreiden.
Klimaatverandering veroorzaakt verschuivingen in dit precaire evenwicht. In arctische gebieden smelten de permafrost in hoog tempo. Daardoor ontstaan kraterachtige verzakkingen in het landschap,
komen broeikasgassen vrij en komen bacteriën en mens- en dierresten boven waarin virussen zitten die voor de mens niet ongevaarlijk zijn. Dichter bij huis komt het bodemleven steeds vroeger in
het jaar op gang en blijft steeds langer actief, worden winterse rustperiodes voor plant en dier korter en migreren vogels later dan normaal – of helemaal niet meer.
Medezeggenschap
Ook in de stad staat de bodem onder druk. Zonder enig besef van de wortelsfeer als een ‘drukke sociale ruimte’ wordt de bodem behandeld als een inert medium waarin ‘boomobjecten’ worden
geplaatst, het liefst in een dunne en anonieme laag om constructiekosten te beperken. Daarnaast neemt het ‘ondergronds programma’ in de stad toe, vaak ontwikkeld door private bedrijven die naar
eigen inzicht handelen. Zo wordt in rap tempo ook de ondergrondse ruimte schaars, en moeten wij ons als ontwerpers voegen naar beperkte financiële en logistieke kaders in een steeds krapper en
armer wordende grondlaag.
__________
We moeten veel meer leren over de biologie van de grond en de invloed van het bodemleven op de kwaliteit van ons leefmilieu
__________
Om medezeggenschap te claimen in de ontwikkeling van stedelijke gebieden, om te zorgen dat beplanting op verantwoorde wijze wordt toegepast – inclusief de benodigde doorlatende en voedselrijke
(of -arme) grondopbouw, de juiste drainage- en bewateringssystemen, water- en luchtdoorlatende straatafwerkingen –, moeten we veel meer leren over de biologie van de grond en de invloed dat het
bodemleven heeft op de kwaliteit van ons leefmilieu. Zelfs als het gaat om de opbouw van straatprofielen, het organiseren en onderhouden van onze infrastructuur en het reinigen van vervuilde
grond, spelen de grondsamenstelling en het complexe netwerk van boomwortels, schimmels en organismen een essentiële rol.
Want ja, er is nog veel te leren over bijvoorbeeld de mycorrhizale symbiose – samenwerking tussen wortels en schimmels –, de uitscheiding van wortelsappen en de complexe samenwerkingsprocessen
van ondergrondse organismen. Zoals de rol van de regenworm als grondverbeteraar, mestverwerker en belangrijk onderdeel van de voedselketen. En over het belang, de bescherming en het behoud van
insecten door het herintroduceren van biodiversiteit in de landbouw via nieuwe technologieën.
Werkveld
Hoogste tijd dus voor een ander perspectief op ons vak. Net zoals we jaren geleden de daken onderdeel van ons werkveld hebben gemaakt, moet nu de bodem en het ondergrondse aan het domein van
landschapsarchitectuur en stedenbouw worden toegevoegd.
Het is de hoogste tijd om de grond – dat prachtige rijke materiaal onder onze voeten – te doorgronden. Zodat we hem kunnen beschermen, voeden, verrijken , zodat we hem evenwichtig kunnen
gebruiken en beheren, ongeacht onder welk politiek, economisch of cultureel regime en in welk klimaat ons leven zich afspeelt.