Kunstenaar Michel Huisman bedacht met het Maankwartier een gewaagd plan om het zieltogende Heerlense centrum nieuw leven in te blazen. Zijn droombeeld voor het stationsgebied zal de oude mijnstad er niet bovenop helpen.
Tekst: Leon Sebregts
Foto's: Stijn Poelstra
Het verhaal van Heerlen is genoegzaam bekend. Dankzij de mijnindustrie groeide de stad in de eerste helft van de twintigste eeuw uit tot een van de meest welvarende steden van het land. Heerlen werd het bloeiende centrum van de regio; inwoners van Maastricht kwamen hier winkelen in één van de vele moderne warenhuizen of vermaakten zich in de diverse cultuurhuizen. Aan de voorspoed kwam abrupt een einde na de sluiting van de mijnen in de jaren 1970. Heerlen was een mono-economie en daar plukte het nu de zure vruchten van. Vele inwoners zochten hun geluk elders en de eens moderne, brede wandelboulevards (gebaseerd op de Rotterdamse Lijnbaan) en grootschalige bebouwing daarlangs bleven verlaten achter. Het station was aan het eind van de jaren negentig het decor van criminaliteit en drugsgebruik en werd hét symbool van de teloorgang van Heerlen.
Huisman presenteerde in 2003 een droombeeld voor het stationsgebied dat refereert aan de ooit in Heerlen aanwezige Romeinen en het recente mijnbouwverleden. Het plan, dat lange tijd slechts in schetsmaquettevorm bestond, werd het door de lokale politiek als reddingsboei omarmd. De gemeente zag het plan als noodzakelijke verbinding in de door het spoor gespleten stad, als medicijn voor de sociale problematiek en als katalysator voor verdere ontwikkelingen.
Het Maankwartier is in de nieuwe opzet een station, spooroverbrugging en stadswijk ineen. Met zo’n 90.000 vierkante meter aan winkels, kantoren, woningen en parkeergarages. De verschillende bouwdelen concentreren zich rondom nieuwe, op zichzelf aantrekkelijke openbare ruimten: het halfronde Maanplein in noord, het langgerekte Spoorplein op de betonnen plaat boven de sporen en een terrasvormig park aan de zuidzijde. De vormgeving van het Maankwartier oogt mediterraan met bogen, arcades, loggia’s en hoogteverschillen. De uitwerking is stoer en industrieel met bakstenen gevels met cementsluier, stalen pergola’s, aluminium kozijnen en houten deuren. Met vloeiende vormen neemt Huisman afscheid van de strakke taal van het modernisme, met lichte kleuren van het zwart van de steenkool. Zo brengt het Maankwartier volgens de ontwerper licht in een stad die lange tijd in het donker stond.
De dynamiek gesmoord
Het Maankwartier presenteert zich als een combinatie van een citadel en een berg. Vooral aan de noordzijde is de citadelopzet dominant. Hoge wanden rijzen op uit een aarden wal waarin op straatniveau een supermarkt is gevestigd. Tegenover de door Frits Peutz ontworpen bioscoop Royal aan de zuidzijde omsluiten eveneens hoge wanden het nieuw aangelegde Stationsplein. Het bergmotief overheerst bij de hellingbaan en trap die via het park een vloeiende aansluiting vormen op de Saroleastraat, de belangrijkste winkelstraat in het centrum.
Binnen het complex vormen de aaneenschakeling van plein- en parkruimten en de vele doorkijken een aantrekkelijk geheel. Tegelijk zijn de citadel en berg niet de meest voor de hand liggende typologieën van verbindingen. De rijzige buitenmuren van het Maankwartier ontnemen de stadsgebruiker iedere directe, visuele connectie met de andere zijde van het spoor. De verbindende kwaliteit met de stad ontbreekt nagenoeg volledig – de hellingbaan richting centrum is de uitzondering. De hoogteverschillen zijn simpelweg te groot, de citadelmuren te gesloten en anoniem. Zo wordt de essentie van het gebied als een knooppunt van bewegingen toegedekt, de stedelijke dynamiek gesmoord.
Omdat het Maankwartier gebouwd is als een onwrikbare monoliet, kan het niet met de tijd groeien of krimpen met de behoeften en wensen. Aan de toch al minder bedeelde noordzijde snijdt het Maankwartier rigoureus de door de gemeente in 2002 vastgelegde ambitie af om een stadspark te maken en zo de verbinding te leggen met enkele karakteristieke overblijfselen uit het mijnbouwverleden: het vroegere hoofdkantoor, een voormalig schachtgebouw (nu Nederlands Mijnmuseum) en de watertoren van de Oranje Nassaumijnen.
Unheimische concurrent
De hoeken, nissen, galerijen, poorten, trappen en hellingbanen die het Maankwartier een zekere zuidelijke charme geven, hebben ook een onweerstaanbare aantrekkingskracht op hangjongeren, daklozen en verslaafden – en daaraan moest de vernieuwingsslag van Huisman juist een einde maken. Het plan grossiert in plekken die aan niemand toebehoren en waarvoor niemand zich verantwoordelijk voelt. Door de zeer gebrekkige bouwkundige uitwerking en het ontbreken van de relatie tussen gevel en gebruik, voegt het Maankwartier zo meer unheimische en anonieme plekken toe dan het wegneemt.
Volgens het stadsbestuur geeft het Maankwartier de stad juist weer kritische massa en energie. Programmatische verdichting, waarbij levendigheid en sociale controle hand-in-hand gaan, is een gangbaar middel om een stad nieuw leven in te blazen. Maar is deze denkwijze niet op de verkeerde plek toegepast? Ondernemers die kantoren en winkels in het Maankwartier huren, laten elders in het centrum lege panden achter. Gemeente, UWV en VVV passen net zo goed in de oude binnenstad. Heeft Heerlen met de uitbreiding van het stadscentrum eigenhandig een concurrent voor de noodlijdende, bestaande binnenstad gecreëerd? Tegelijk ontbreekt de beloofde levendigheid, omdat het grootste deel van de commerciële ruimten nog altijd leegstaat.
Met het Maankwartier meet de stad zich vooral een kunstmatige identiteit aan. Jammer, want het échte, rijke verleden van de stad ligt voor het oprapen: het unieke Romeinse thermencomplex, de sfeervolle middeleeuwse pleinen rondom de Sint-Pancratiuskerk, de overblijfselen van het mijnbouwverleden ten noordwesten van het station en de modernistische iconen als bioscoop Royal en het Glaspaleis. Groene verbindingen tussen deze brandpunten, verdichting in een compacte binnenstad en een bescheiden station dat gewoon zijn werk doet, kunnen de stad meer brengen. De officiële opening van het Maankwartier volgt in augustus – een jaar later door corona. Dan kan Heerlen zelf bepalen of dit fragment stad de tand des tijds wèl doorstaat.
www.maankwartier.nl
Dit artikel verscheen eerder in het maartnummer van Blauwe Kamer.