Winnaar Lesia Topolnyk struinde voor haar installaties schroothopen af.
Kunnen architectuur en ontwerp helpen bij traumaverwerking? De jonge deelnemers aan de Prix de Rome zochten naar manieren om vorm te geven aan troost en herstel.
Tekst: Isabel van Lent
Eind vorig jaar won architect Lesia Topolnyk de Prix de Rome voor talentvolle kunstenaars en ontwerpers voor haar project No Innocent Landscape. Hierin laat ze zien hoe op een relatief klein stukje grond bij het Oekraïense mijndorpje Hrabove de desastreuze gevolgen van geopolitieke en economische processen tot uitdrukking komen. Dit gebied vergaarde in 2014 internationale bekendheid door het neerhalen van vlucht MH17. Topolnyk – zelf Oekraïens – legt een relatie tussen het neerschieten van MH17 en de landschapsvernietiging door illegale mijnactiviteiten. Door de Russische aanval op Oekraïne ziet de westerse wereld zich gedwongen om over te schakelen op hernieuwbare energie. Deze transitie is echter afhankelijk van kritieke metalen, die maar op een paar plekken in de wereld te winnen zijn, waaronder dus op de MH17-site. Dit leidt, aldus Topolnyk, tot machtsconflicten en nieuwe vormen van kolonialisme en uitbuiting, waarbij het landschap van Hrabove telkens opnieuw het slachtoffer is.
Met het thema Healing Sites werden Topolnyk en de andere genomineerden – Kim Kool en Willemijn van Manen van Studio KIWI, Arna Mačkić en het duo Andrea Bit en Maciej Wieczorkowski –uitgedaagd om te reflecteren op de rol architectuur speelt in de vernietiging of teloorgang van landschappen. En dat niet alleen. De jury – met onder meer landschapsarchitect Dirk Sijmons, oud-winnaar Alessandra Covini en architect Jan Jongert –wilde weten hoe architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten hun werkwijze zo kunnen herformuleren dat deze erfenis kan worden ontkracht.
De vier genomineerden richtten zich op zelfgekozen plekken van maatschappelijk trauma, zoals het voormalige Joegoslaviëtribunaal in Den Haag (Mačkić), de voormalige strafkolonie in Veenhuizen (Bit en Wieczorkowski), de servicebalies van de Belastingdienst (Studio Kiwi) en in het geval van Topolnyk dus de rampplek van MH17.
De gekozen gebouwen en cultuurlandschappen zijn stuk voor stuk gestolde uitingsvormen van menselijk handelen. Zo vormden de Koloniën van Weldadigheid het begin van onze welvaartstaat. Onder het mom van armoedebestrijding werden arme gezinnen uit de steden gehaald om in de Koloniën een boerenbestaan op te bouwen. Dit kwam voort uit het ideaal van een maakbare samenleving, maar de praktijk pakte anders uit. De Koloniën werden een plaats delict waar zwakkeren systematisch werden uitgebuit. De parallel met de Belastingdienst is snel getrokken, waar toeslagenouders binnen dezelfde welvaartstaat verstrikt zijn geraakt in een bureaucratisch systeem. Ons cultuurlandschap, zoals dat van de Koloniën (die in 2021 werden aangewezen tot Unesco werelderfgoed) is gevormd door politieke opvattingen en economische systemen. Tegelijkertijd worden mensen óók gevormd door hun omgeving. Denk aan de psychische gevolgen van de Groningse aardbevingsschade voor bewoners, of hoe de planmatige sloop van sociale huurwoningen open wonden achterlaat – zowel in het landschap als bij de mensen.
De deelnemers aan de Prix de Rome hadden de taak om zulke ingrepen uit het verleden te ongedaan te maken – door ongewenste componenten te verwijderen of te herinterpreteren. Dit alles met als doel om via ontwerp een helend proces te faciliteren.
Wil je meer weten over de vier Prix de Rome-plannen? Lees het hele artikel in het maartnummer of bestel de pdf.